In haar spoorvisie 2040 is de federale regering duidelijk over haar langetermijnambities voor de Belgische spoorwegen: tegen 2040 moet het modale aandeel van de trein 15% van het binnenlandse reizigersvervoer en 20% van het goederenvervoer bedragen.
Waarom inzetten op een modal shift naar het spoor?
De voordelen van het vervoer per spoor zijn legio
Inzetten op het vervoer per spoor kan het concurrentievermogen van de Belgische economie via verschillende kanalen ten goede komen. Meer vervoer per spoor betekent minder druk op de autowegen en een vlottere mobiliteit, wat dan weer gunstig kan zijn voor de werking van de arbeidsmarkt. Verschillende economische sectoren rekenen bovendien op het spoor voor hun continuïteit. Tot slot beschikt het spoor in vergelijking met andere vervoersmodi over belangrijke troeven op het vlak van energie-intensiteit en uitstoot van vervuilende stoffen.
En toch wint het spoorwegvervoer nauwelijks aan populariteit
Ondanks zijn aantrekkelijke eigenschappen lijkt het vervoer per spoor niet meteen aan populariteit te winnen in vergelijking met de andere vervoerswijzen. Bij ongewijzigd beleid verwacht het Federaal Planbureau (FPB) van 2019 tot 2040 zelfs een lichte inkrimping van het aandeel van de trein als personenvervoermiddel.
Bovendien ligt het aantal woon-werkabonnees in 2022 als gevolg van het toegenomen telewerk (dat door de coronapandemie in een stroomversnelling is gekomen) nog steeds 15% onder het niveau van 2019 (NMBS). Driekwart van de woon-werkabonnees telewerkt (tgov. 42% in 2019) en het gemiddelde aantal dagen per week dat werknemers van en naar het werk reizen is verder afgenomen (2 à 3 dagen tgov. 3 à 4 dagen in 2019). Ook de winkel- en dienstengerelateerde verplaatsingen die typisch niet met de trein worden afgelegd zijn toegenomen op werkdagen en overdag. Zonder toename van het treingebruik voor de woon-werkverplaatsingen en zonder modal shift ten voordele van de trein in het kader van die verplaatsingen zal het onmogelijk zijn om tegen 2040 een modaal aandeel van de trein in het personenvervoer van 15% te halen.
Hoe een modal shift naar het spoor realiseren?
Beheerscontracten en meerjareninvesteringsplannen implementeren
De beheerscontracten en meerjareninvesteringsplannen van de NMBS en van Infrabel zijn instrumenten bij uitstek voor de concrete realisatie van de spoorvisie 2040, waarover de CRB en de NAR zich hebben uitgesproken in hun adviezen van 9 maart 2022 en 21 december 2021. Enerzijds bepalen de beheerscontracten de opdrachten van openbare dienst die de federale regering wil laten uitvoeren door de spoorwegoperator en de spoorinfrastructuurbeheerder. Anderzijds stellen ze de overheidsmiddelen (investerings- en exploitatiedotaties) vast die de twee ondernemingen ontvangen om deze opdrachten te vervullen. De investeringsdotaties worden bepaald op basis van de meerjareninvesteringsplannen.
Waar staan we nu? Op 23 december 2022 keurde de ministerraad de beheerscontracten van de NMBS en Infrabel goed, evenals de ondernemingsplannen en meerjareninvesteringsplannen van beide ondernemingen voor de periode 2023-2032. De NMBS en Infrabel zijn bezig met de implementatie van hun contracten en plannen.
Waarom konden de vorige beheerscontracten niet gewoon worden verlengd en waarom waren onderhandelingen over nieuwe contracten zo urgent? Het antwoord op deze vragen vindt u in de Q & A van het CRB-secretariaat.
Wat waren de aandachtspunten van de Centrale Raad voor het Bedrijfsleven (CRB) en de Nationale Arbeidsraad (NAR) voor de federale regering, de NMBS en Infrabel bij de ontwerpen van beheerscontracten en van meerjareninvesteringsplannen? Het antwoord op die vraag vindt u in hun advies van 12 juli 2022.
What’s next? De volgende stappen zijn de driejaarlijkse vervoerplannen, de jaarlijkse monitoring en de tussentijdse evaluatie van de realisatie van de doelstellingen uit de beheerscontracten. De NMBS zal nieuwe vervoerplannen moeten opstellen en implementeren om de verbeteringen van het treinaanbod die in haar openbaredienstencontract vooropgesteld worden te kunnen realiseren. Elk jaar zal de fod Mobiliteit en Vervoer een prestatiedialoog voeren met de NMBS en Infrabel om de voortgang te bespreken t.o.v. de verbintenissen die in de beheerscontracten werden vastgelegd. Halverwege de looptijd van de beheerscontracten zal tijdens de midterm review worden beoordeeld of de NMBS en Infrabel de doelstellingen (horizon 2027) uit hun beheerscontracten hebben gehaald. De CRB en de NAR wensen zowel bij de jaarlijkse monitoring als bij de tussentijdse evaluatie van de realisatie van de doelstellingen uit de beheerscontracten betrokken te worden.
Een actieplan voor het goederenvervoer per spoor implementeren
De federale regering heeft de ambitie om het volume van per spoor vervoerde goederen tegen 2030 te verdubbelen. Om deze ambitie te kunnen verwezenlijken, heeft federaal minister van Mobiliteit Gilkinet op basis van constructieve bijdragen (waaronder het CRB-advies “Het goederenvervoer per spoor aanmoedigen”) een actieplan uitgewerkt.
Een modal shift naar het spoor betekent meer reizigers- en goederentreinen die over het spoor rijden en dus ook een grotere kans op operationele problemen of conflicten die door de spoorregulator moeten worden beslecht. Volledig in lijn met de aanbevelingen van de Europese Raad en van de Europese Commissie pleit de CRB dan ook voor een versterking van de spoorregulator (zie advies).
Waar staan we nu? Op 30 september 2022 keurde de ministerraad het actieplan voor het goederenvervoer per spoor goed. De implementatie ervan is volop aan de gang.
What’s next? Nagaan of met het actieplan de nagestreefde ambitie kan worden waargemaakt.
Gratis woon-werkverkeer via het 80/20-systeem uitbreiden
Door gratis woon-werkverkeer per trein aan te bieden via het 80/20-systeem (d.i. een systeem waarbij 80% van de abonnementsprijs voor rekening van de werkgever is en de resterende 20% ten laste van de federale overheid), kunnen werkgevers het treingebruik voor woon-werkverplaatsingen een boost geven.
Wat zijn de voordelen van het 80/20-systeem? Wie komt ervoor in aanmerking? Het antwoord op deze en andere vragen vindt u in de Q & A van het CRB-secretariaat.
Waar staan we nu? Met het op 20 juli 2021 door de ministerraad goedgekeurde koninklijk besluit werd gevolg gegeven aan de vraag van de CRB en de NAR om het 80/20-systeem te financieren met een open enveloppe. Het op 23 december 2022 door de ministerraad goedgekeurde openbaredienstencontract van de NMBS voorziet conform de vraag van de Raden in de uitbreiding van het toepassingsgebied van het 80/20-systeem naar de flexibele abonnementen van de NMBS.
What’s next? Over de door de Raden gevraagde uitbreiding van het 80/20-systeem naar al de gecombineerde openbaarvervoerabonnementen (zie hun advies dd. 20/09/2023) werd nog geen beslissing genomen, aangezien die afhangt van een akkoord over de financiering. In afwachting van de sluiting van een dergelijk akkoord, blijft het 80/20-systeem enkel van toepassing op de (flexibele) abonnementen van de NMBS en op de gecombineerde NMBS/MIVB-abonnementen.
Een tarievenbeleid toepassen dat het treingebruik aanmoedigt
Om haar bestaande reizigers te behouden en nieuwe reizigers aan te trekken, is het belangrijk dat de NMBS een tarievenbeleid toepast dat mensen aanmoedigt om zich met de trein te verplaatsen. Een van de basisprincipes waarop het tarievenbeleid van de NMBS volgens de CRB en de NAR zou moeten steunen, is dat het voldoende dynamisch moet zijn om te kunnen inspelen op gewijzigde
mobiliteitsbehoeften die voortvloeien uit maatschappelijke evoluties (bv. de opmars van deeltijds werken, toegenomen telewerk en meer fietsgebruik) en uit evoluties in het mobiliteitsbeleid (bv. het mobiliteitsbudget). Vermeldenswaard in dit verband zijn de Flex-abonnementen van de NMBS voor wie afwisselend kantoor- en telewerk toepast.
Waar staan we nu? Op 1 februari 2023 verhoogde de NMBS de tarieven van haar vervoerbewijzen. Op 23 maart 2023 begon ze met de uitrol van haar Flex-abonnementen.
Welke voorwaarden moeten volgens de CRB en de NAR zijn vervuld om van de Flex-abonnementen succesformules te maken die het woon-werkverkeer per trein naar een hoger niveau tillen? Het antwoord op deze vraag vindt u in hun adviezen van 29/06/2021 en 26/01/2022.
What’s next? Enerzijds is er de monitoring van het gebruik van de Flex-abonnementen en de regelmatige evaluatie van het aanbod ter zake. De CRB en de NAR wensen bij deze monitoring- en evaluatie-oefening van de NMBS betrokken te worden zodat het aanbod van de Flex-abonnementen waar nodig kan worden bijgestuurd om afgestemd te blijven op de realiteit van de arbeidswereld en maximaal te kunnen blijven inspelen op de behoeften van de werkgevers en de werknemers.
Anderzijds moet de NMBS haar gamma van vervoerbewijzen met gereguleerde tarieven (waaronder de woon-werkabonnementen en de woon-schoolabonnementen in 2e klasse) uiterlijk 26 maanden na de inwerkingtreding van haar openbaredienstencontract 2023-2032 aanpassen. De Raden vragen om geraadpleegd te worden over het voorstel van aangepast gamma. Ook zullen ze het tarievenbeleid van de NMBS nauwgezet blijven opvolgen en de gevolgen ervan voor de mobiliteit, de NMBS, de werkgevers en de werknemers blijven beoordelen in de adviezen ter zake die ze jaarlijks uitbrengen in het kader van de wettelijke adviesbevoegdheid van de CRB. Het laatste advies over het tarievenbeleid van de NMBS vindt u hier.